ანოტაცია

რელიგიები წარმოადგენს ახსნად სისტემებს შეუდარებლად მაღალი საყოველთაო მოთხოვნით. რელიგიური ახსნადი სისტემები ეხება „სრულ“ჭეშმარიტებას. ამიტომ არის თითოეული რელიგიური ეთიკა იმანენტური, რათა წამოაყენოს პრეტენზია„ მთელ ადამიანზე“და ჰქონდეს სურვილი, მოახდინოს ადამიანურ ქმედებათა ყველა სფეროს ნორმირება. ყოველი რელიგიური ეთიკა აუცილებლად შეიცავს ასევე საკუთარ შეხედულებებს ადამიანის ეკონომიკურ ქმედებებზე. მაშინაც კი, როდესაც რელიგიური საზოგადოების ეთიკაში არ ვხვდებით ეკონომიკურ აქტივობათა ექსპლიციტურ ან სპეციფიკურ მინიშებებს ათუ განმარტებებს, ის საბოლოოდ მაინც ხელს უწყობს მორწმუნეთა ეკონომიკურ ქმედებათა ნორმირებისა და ფორმირების პროცესს.

საკვანძო სიტყვები: რელიგია, რელიგიური ახსნადი სისტემები, რელიგიური ეთიკა, ეკონომიკა, ეკონომიკური რაციონალიტეტი, ბაზარი, სოციალური დიფერენცირება.

შესავალი

რელიგიები წარმოადგენს ახსნად სისტემებს შეუდარებლად მაღალი საყოველთაო მოთხოვნით. ისინი საკუთარ წიაღში მყოფ მორწმუნეთ გადასცემენ „სრული“ ჭეშმარიტების კოჰერენტულ სურათს, რაც თავად მათ სასრული ცხოვრების ელემენტარული ნეგატიური გამოცდილების ინტუიტური ახსნის შესაძლებლობას აძლევთ. რელიგიურ ახსნად სისტემებში თავმოყრილია ზეკომპლექსური ჭეშმარიტება და ქაოსური სისავსე. ამასთან, რელიგიები მორწმუნეთ უხსნით მნიშვნელოვანი დროის ჰორიზონტს: დროისა და მარადისობის დიფერენცირებით ისინი მორწმუნეთათვის გასაგებს ხდიან დროისა და ისტორიის წესრიგს, რომელშიც რელიგიებს ძალუძთ თითოეული მორწმუნის ინდივიდუალური ცხოვრების ისტორიის აღბეჭვდა. რელიგიური ახსნადი სისტემები სამყაროს განსაზღვრული სურათით გადმოსცემენ ასევე მორწმუნეთა იდეალური ცხოვრების წესის, შესაბამისად _ განსაზღვრულ ქცევათა მაქსიმების ნიმუშს. აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ მაღალგანვითარებულ რელიგიურ ეთიკას (წმინდად ამქვეყნიური, შესაბამისად სეკულარული ეთიკისგან განსხვავებით) განსაკუთრებულობას სძენს ის გარემოება, რომ აქ ეთიკურ ვალდებულებათა შინაარსს არ განსაზღვრავს წარმატებები. მორწმუნესთვის ამოსავალი არის არა წარმატება, არამედ ქმედება ღვთის ნებისამებრ. რადიკალურ შემთხვევაში ის ღვთისადმი რწმენას იჩენს იქამდე, ვიდრე არ ჩნდება კითხვა მისი ამქვეყნიური ხვედრის მართლზომიერების შესახებ. ამიტომ ითვლება: მით უფრო ინტენსიურია ადამიანის ღვთისმოსაობის ხარისხი, რაც უფრო მკაცრად იცავს ის, როგორც წესი, თავისი რწმენის ინჰერენტულ ეთიკურ მაქსიმებს. სერიოზულად მიღებული რელიგიური რწმენა ბევრად ღრმა კვალს ტოვებს ადამიანის ცხოვრებაში, ვიდრე სხვა სახის მოსაზრებები თუ რეალობები. რელიგიური ახსნადი სისტემები ეხება „სრულ“ ჭეშმარიტებას. ამიტომ არის თითოეული რელიგიური ეთიკა იმანენტური, რათა წამოაყენოს პრეტენზია „მთელ ადამიანზე“ და ჰქონდეს სურვილი, მოახდინოს ადამიანურ ქმედებათა ყველა სფეროს ნორმირება. ყოველი რელიგიური ეთიკა აუცილებლად შეიცავს ასევე საკუთარ შეხედულებებს ადამიანის ეკონომიკურ ქმედებებზე. მაშინაც კი, როდესაც რელიგიური საზოგადოების ეთიკაში არ ვხვდებით ეკონომიკურ აქტივობათა ექსპლიციტურ ან სპეციფიკურ მინიშებებსა თუ განმარტებებს, ის საბოლოოდ მაინც ხელს უწყობს მორწმუნეთა ეკონომიკურ ქმედებათა ნორმირებისა და ფორმირების პროცესს. ეს ხდება იმიტომ, რომ ყოველ რელიგიურ ეთიკას საფუძვლად უდევს ღმერთთან ადამიანის ურთიერთობის განსაზღვრული ხედვა ისევე როგორც - მისი ადგილი კოსმოსში. ყველა რელიგიური ეთიკა აკეთებს გარკვეულ განაცხადს ადამიანის სამყაროსთან ურთიერთობაზე. ამიტომ, მატერიალური განსხვავებები რელიგიურ ეთიკებს შორის შეიძლება ასევე დახასიათდეს, როგორც ადამიანსა და სამყაროს შესაბამის დადგენილ ურთიერთობებს შორის სხვაობა. მიჩნეულია: ცალკეულ რელიგიათა ეკონომიკის ეთიკა ელემენტარულად იმით განსხვავდება ერთმანეთისგან, თუ რელიგიურ სიმბოლურ ენათა გარემოში, თითოეულ შემთხვევაში როგორ არის მოწყობილი ადამიანის ღმერთთან ურთიერთობა და თუ როგორ არის ასევე განსაზღვრული მისი ადგილი კოსმოსში, შესაბამისად - მისი დამოკიდებულება სამყაროსთან. 

* * *

დასავლეთში გასული საუკუნის ოთხმოციანი წლებიდან ასევე ეკონომიკურ მეცნიერებაში შემოდის კულტურულ-თეორიული საკითხები [1]. „კულტუროლოგიური შემობრუნების“ პროცესში ძველი საკითხები ეკონომიკურ ქმედებათა მენტალურ თუ კოგნიტურ წინაპირობათა შესახებ ახლად გახდა განსჯის საგანი. „cognitive maps“ და „belief systems“ მართავენ ინდივიდთა და კოლექტიურ აქტიორთა აღქმად სტრუქტურებს და განსაზღვრავენ სინამდვილის მათეულ წარმოდგენებს. რეალურობის სუბიექტური ხატების („images“) მიხედვით ავითარებენ აქტიორები საკუთარ ქმედებათა ოპციონებს და გადაწყვეტილებებს იღებენ იმის თაობაზე, თუ აუცილებლობის შემთხვევაში რომელი მოქმედება არის რაციონალურად და ეფექტურად განსჯადი. მეცნიერ-ეკონომისტები, როგორებიც არიან ვიქტორ ვანბერგი, ჯეიმს მ. ბუხანანი და ჰანსიორგ ზიგენთჰალერი, გასული საუკუნის ოთხმოციანი წლების ბოლოსა და ოთხმოცდაათიანი წლების დასაწყისში ხაზს უსვამდნენ მსგავსი ყოფითი თეორიების დიდ მნიშვნელობას ეკონომიკურ აქტიორთა მიერ გადაწყვეტილების მიღების პროცესისთვის და მიანიშნებდნენ ე.წ. „rational choice modell“-ის საზღვარზე, აღნიშნული თეორიის დასაზღვრულობაზე. მათი აზრით, არც ერთი ადამიანი თუ ადამიანთა ჯგუფი, საკუთარ იტერესებს გამოდევნებული, ეკონომიკური თვალსაზრისით საერთოდ არ მოქმედებს რაციონალურად, რადგან ინტერესებზე აქტიური გამოდევნება დამოკიდებულია გაგებაზე, რასაც ინდივიდუალურად თუ კოლექტიურად მოქმედი სუბიექტი ფლობს თავის ინტერესთა პოზიციიდან (ანუ განსხვავებულ ინტერესთა მიმდინარე კონსტელაციიდან) და  შანსებიდან, საკუთარ ინტერესთა შესაძლო განხორციელებისთვის [2]. კულტურული თვალსაზრისით, სპეციფიკური წინასწარი გაგება განსაზღვრავს ეკონომიკურ აქტიორთა მოლოდინებს ე. ი. მათ წარმოდგენებს, რაც თავის კონკურენტებთან ურთიერთობისას ვლინდება  და ასევე - ბაზრის პროცესის სურათს. ზემოთ აღნიშნულის გათვალისწინებით შეიძლება ითქვას, რომ ყველა ეკონომიკურ პროცესში ბევრად მეტი კულტურული წანამძღვარია თამაშში, ვიდრე ეს homo oeconomicus-ის კლასიკურ კონცეფციებშია მიღებული.

ახალი სენსიბელობა ეკონომიკური პროცესების კულტურული და ენობრივი საფუძვლებისთვის უწინარესად ე.წ. „ევოლუციურ ეკონომიკაში“ ხელს უწყობს იმგვარი ხედვის ფორმირებას, რომ კონკურენციას ფინანსურ და სასაქონლო ბაზრებზე იდეათა, ჭეშმარიტების სურათთა, ადაპტაციის უნარიანობის, ფლექსიბელობის კომპეტენციათა და მომავლის ვიზიონების ელემენტარული კონკურენციის, შესაბამისად შიდა შერჩევის („internal selection“) წანამძღვრები გააჩნია. სელექციონერები, რომლებიც ბაზრებზე ავითარებენ საკუთარ ეფექტებს, სჯიან ყველას, ვისაც არ ძალუძს ან არასაკმარისად შეუძლია თავისი სუბიექტური ჭეშმარიტების სურათი გამოცდილებაზე ორიენტირების მიხედვით გადაამოწმოს და აუცილებლობის შემთხვევაში შესწორებები შეიტანოს მასში. ამავე დროს, ისინი აჯილდოებენ იმ აქტიორებს, რომლებიც ზუსტ მოლოდინებს, ე.ი. კონკურენტების შესაძლო ქმედებებს უძებნიან ახსნას და ახდენენ მათ საკუთარ ქმედებათა ოპციონებისა და შანსების რევიზიონურ შეფასებას. რაც უფრო მეტად არის აქტიორი ცოდნისკენ მიდრეკილი, მით უფრო უკეთ შეძლებს ის კონკურენციის პირობებში თავისი მიზნების რეალიზებას. ცოდნის მიღების მზაობა და სწავლისუნარიანობა კი გადაჭრით არის დამოკიდებული მასზე, თუ როგორ არის კონსტრუირებული სუბიექტური cognitive maps, ყოფითი თეორიები და ჭეშმარიტების სურათი. რამდენად იძლევა კოგნიტური ნიმუშები გამოცდილებათა კონსტრუქციული მიღებისა და დამუშავების  უფლებას, რომლებიც თავდაპირველ მიღებასთან „ჭეშმარიტების“ შესახებ მოდის კონფლიქტში?  სთავაზობენ კი ისინი აქტიორებს შანსებს, განსაზღვრული მენტალური კონსტრუქციის უარსაყოფად, ან თავისი ყოფითი თეორიების ელემენტთა რევიზიონირებისთვის, რის გარეშეც თავად ისინი და მათი cognitive maps მთლიანად უნდა დადგეს ეჭვქვეშ? შეიცავენ ისინი კორექტურის პოტენციალს? ითხოვენ თუ არა ისინი აქტიორებისგან მზადყოფნას კომუნიკაციის პროცესში სხვა აქტიორთა მსოფლმხედველობის შესამჩნევად და აუცილებლობის შემთხვევაში - ამ უცხო ჭეშმარიტების სურათთა ელემენტების თავის საკუთარი ჭეშმარიტების კონსტრუქციაში ინტეგრირებისთვის?  ამარტივებენ ენობრივი ურთიერთგაგების პროცესებს, თუ ხელს უწყობენ მუდმივ გაუცხოებას სხვების მიმართ და უუნარობას - სხვათა რაიმე აზრს შესძინონ გამომსახველობა და მოუძებნონ თვითახსნა?

კულტურული ასპექტებისკენ შემობრუნება ეკონომიკაში, რელიგიათა ეკონომიკის ეთიკოსებს ყოველ ჯერზე ასევე მათი ინჰერენტული რევიზიის და სწავლის შანსების მიხედვით რეკონსტრუირების ნებას რთავს. შეზღუდული ახსნადი სისტემის როგორც ყოვლისმომცველი, ზეკომპლექსური კონტინგენციის, ასევე cognitive maps აზრით იძლევა რელიგიური სამყაროს სურათების რეკონსტრუირების შესაძლებლობას, რაც ინდივიდთა ჭეშმარიტების აღქმებს წარმართავს და მონაწილეობას იღებს მათი შესაბამისი  სამოქმედო შანსების რეპრეზენტაციის  შესახებ ერთობლივ გადაწყვეტილებებში. რამდენადაც რელიგიას საქმე აქვს ხსნის ჭეშმარიტებასთან თუ სოციოლოგიის ენაზე, კონტინგენციის უკანასკნელად ვარგის გადაცემასთან, ის მათ სიმბოლურ ენებში განათავსებს თვითახსნისა და რეალურობის ინტერპრეტაციის საყოველთაო ნიმუშს, რაც ინდივიდუალურ თუ კოლექტიურ აქტიორებს მიღწეულ შემთხვევაში ახალ კრიზისულ გამოწვევებზე რეაგირების შეასაძლებლობას აძლევს, რის გარეშეც მემკვიდრეობითი ავტოპორტრეტი და ძველი რეპრეზენტაციები ერთობლივად უნდა იქნეს უარყოფილი. ამავე მოცულობაში, სადაც რელიგიური ახსნადი სისტემები რეპრეზენტირებენ სიმბოლურ იდენტობასა და საიმედო წესრიგის სტრუქტურებს, ისინი ინდივიდებსა თუ ჯგუფებს სთავაზობენ ამაღლებული სწავლისუნარიანობის შანსებს. რელიგია ასტაბილურებს წესებისადმი ნდობას და ელემენტარულ კრიზისულ სიტუაციებში, რომლებშიც აზროვნებისა და მოქმედების მემკვიდრეობითი წესები დისპოზიციაში იმყოფებიან, ხელს უწყობს ახალი ყოფითი თეორიების ფორმირებას. თუმცა, ამავე დროს რელიგიას ძალუძს თავის სიმბოლურ ენებში ასევე გაამყაროს სწავლის პათოლოგიები და ინდივიდებსა და ჯგუფებთან გამოცდილების ნიველირებას ადგილი ჰქონდეს არა მომატებული სწავლის მზაობით, არამედ მენტალური კონსტრუქციის გამყარებით, რაც თავის მხრივ ხელს უწყობს გამოცდილების რეზისტენტულობას. რელიგიური ახსნადი სისტემები ეკონომიკურად რელევანტურია სწორედ შემდეგ საკითხთან მიმართებით: რამდენად უწყობენ ხელს ან ბლოკავენ ისინი საჭირო სწავლის მზაობას ბაზრებზე წარმატების მისაღწევად.

ჟურნალ „rchiv für Sozialwissenschaften und Sozialpolitik“-ის მიერ 1904 და 1905 წლებში გამოცემულ, ორი ნაწილისგან შემდგარ ესეში „პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სული“[3], მაქს ვებერმა მოახდინა მძაფრი დისკურსის პროვოცირება, რომელიც დღემდე არ კარგავს თავის აქტუალობას. კვლავაც კონტროვერსულად წარმართული დებატების საფუძველზე, რომლებშიც ისტორიკოსებისა და სოციოლოგების გვერდით მონაწილეობას იღებდნენ  გამოჩენილი კათოლიკე და პროტესტანტი სოციალ-ეთიკოსები, ასევე ეკონომისტების მიერ იქნა წამოყენებული საკითხი ეკონომიკური რაციონალიტეტის მენტალურ წინაპირობათა და კულტურული საფუძვლების შესახებ, რაც  გლობალიზაციისადმი მიძღვნილ აქტუალურ დებატებში მნიშვნელოვანი მსჯელობის საგანს წარმოადგენდა, რადგან ნაჩვენები იქნა, რომ კაპიტალისტური მიზნის რაციონალიტეტს ძალუძს ღრმა გრავირება მოახდინოს კულტურულად ძლიერ განსხვავებულ ინსტიტუციათა წესრიგზე. როგორც სამუელ ჰანტინგტონის მიერ აღძრულ დებატებში „clash of civilizations“-ის შესახებ, ისე მიშელ ალბერტის ძლიერ შთამბეჭდავ დისკუსიაში „capitalisme contre capitalisme“ იკვეთება კაპიტალიზმის ურთიერთმეტოქე ძირითადი ტიპები, რომელთა შორის განსხვავებულობა განისაზღვრება კულტურული (შესაბამისად, რელიგიური) მენტალიტეტის კავშირით, ინსტიტუციების წესრიგითა (ინდუსტრიულ ურთიერთობათა ორგანიზაციის ჩარჩო-წესრიგი) და ბაზრით. ქვემოთ გთავაზობთ ინტერესთა ცენტრში მყოფ სამ ძირითად ტიპს:

ა) ანგლო-ამერიკული კაპიტალიზმი, რომელიც მინიმალური პოლიტიკური ჩარჩო-სისტემითა და შესაბამისად, ეკონომიკური პროცესების ფართო დერეგულირებით ხასიათდება;

ბ) „სოციალური საბაზრო ეკონომიკის“ „წმინდა მოდელი“, შესაბამისად, სოციალურ-სახელმწიფოებრივი კორპორატიზმის კონცეპტი, რომელშიც მიგნებულია ლიბერალური კონკურენციული კაპიტალიზმისა და სოციალისტური გეგმიური ეკონომიკის მიღმა მყოფი მესამე გზა;

გ) ე.წ. აზიური „crony capitalism“, რომელიც ძლიერ არის განსაზღვრული პატრიარქალურ ოჯახთა სტრუქტურებით, პირადი ურთიერთობით, კომპანიაში დასაქმებულთა სპეციფიკური მენტალური კავშირებითა და პოლიტიკური აპარატის თვითლეგიმიტაციის სტრატეგიებით, რომლის საფუძველსაც კონფუციანური ღირებულებები წარმოადგენს.

კაპიტალიზმის სამივე ეს ფორმა ხასიათდება ბაზრის პროცესებისა და სოციალური და პოლიტიკური ინსტიტუციების კონკურირებადი ღონისძიებებით, რომლებიც თავისუფალ კონკურენციას ან ზღუდავს, ან აფართოებს, ისევე, როგორც ეკონომიკურ პროცესში მონაწილე აქტიორებს, რომლებსაც სძნეს ან აკარგვინებს ფუნქციას. ბაზარსა და ინსტიტუციათა წესრიგს შორის არსებული განსხვავებული ღონისძიებები თავის მხრივ ძლიერ გავლენას განიცდის სამი კაპიტალისტური სამყაროს ყოველმხრივ განსხვავებული რელიგიური და სოციალურ-კულტურული ტრადიციებით.

უკანასკნელი ოცი წლის განმავლობაში მეცნიერ-ეკონომისტებისა და ისტორიული კულტუროლოგიის მეცნიერთა მიერ წარმოებულ კვლევებში წარმოდგენილ იქნა მრავალი მოდერნის რელიგიათა ისტორიების, მათი ადგილისა და როლის განმარტება  თანამედროვე ეკონომიკურ მოდელებში და ახალი რელიგიური განვითარებების (როგორიცაა კონვერსიების მატება, დიდი კონფესიების ეკლესიათა შინაგანი პლურალიზება, სექტების გაჩენა, მზარდი სინკრეტიზმი, ქარიზმატული ჯგუფების სწრაფი რეალიზება), ისევე როგორც ეკონომიკურ მეცნიერებათა ტერმინოლოგიაში „ფუნდამენტალისტური“ მოძრაობების წარამატებების ანალიზი, რის საფუძველზეც  მათ სურდათ გრძელვადიან პერსპექტივაში „რელიგიური ბაზრების“ დიფერენცირების მთავარ მიმართულებათა, ძირითად ტენდენციებში გარკვევა.

საზოგადოებრივი მოდერნიზაციის წინააღმდეგობრივ, უმეტესად კრიზისულ პროცესებში რელიგია არ კარგავს თავის მნიშვნელობას; ორმოცდაათიანი წლების მოდერნიზაციის თეორეტიკოსების სეკულარიზაციის კონცეფტები აღმოჩნდა არასწორი. რაც უფრო ნათლად არის გაცნობიერებული ოქციდენტალის მიზნის რაციონალიტეტის ექსპანსიასთან დაკავშირებული დიდი წყება კულტურული და სოციალური პრობლემებისა და საცნობია მოდერნიზაციის პათოლოგიები, მით უფრო ასევე ბევრი ძველი რელიგიური ტრადიცია რევიტალიზდება და ახალი, ხშირად თვითინტერპრეტაციისა და სამყაროს ახსნის და აზრის ფორმირების ახალ, ხშირად ფუნდამენტალისტურად აგრესიულ ფორმებს უწევენ პროპაგანდას. რელიგია, თავისი მრავალფეროვნებით, პირველ რიგში ამერიკის მთელ კონტინენტზე, აზიაში, ახლო აღმოსავლეთსა და აფრიკაში გახდა შესამჩნევად მზარდი, მაგრამ, ამავე დროს, ის მრავალ ახალ ფორმაში დიფერენცირდა. მზარდი ფუნქციონალური დიფერენცირების თანამედროვე საზოგადოებრივი ლოგიკა შეესაბამება მრავალგვარი შინაგანი დიფერენცირების ძვრებს, შესაბამისად - რელიგიათა შინაგან პლურალიზებას. კლასიკური დასავლური თეზის საპირისპიროდ, რომ რელიგია მოდერნში მზარდად პრივატიზებული ხდება, განსაკუთრებით ბევრ არადასავლურ საზოგადოებაში რელიგიებმა და რელიგიურმა ინსტიტუციებმა საჯარო რელევანტურობა მოიპოვა. მრავალი ფუნდამენტალისტური მოძრაობით დღეს რელიგიური ტრადიციები არის პოლიტიზებული და სახეზეა მორალური კრიტიკისთვის დასავლური კულტურული ფასეულობებითა და კაპიტალისტური მიზნის რაციონალიტეტით განპირობებული „გაძლიერებული გავლენის“  რეფორმულირება [4].

სოციალური დიფერენცირების პროცესებში და რელიგიათა შინაგანი პლურალიზებით ასევე იცვლება რელიგიური ეთიკის სისტემური ადგილი და ფუნქციათა ფორმები. ეს ხდება ზუსტად იმ ზომით, რა ზომითაც საზოგადოებრივი დიფერენცირების პროცესში ერთმანეთს შორდებიან მისი შემადგენელი სუბსისტემები და მიჰყვებიან მხოლოდ მათ, სუბსისტემურისთვის სპეციფიკურ  რაციონალიტეტს, რითაც არსებული რელიგიური ნორმები იძენს მხოლოდ ფორმალურ სახეს. ფუნქციონალური დიფერენცირების პირობებში სუბსისტემის ავტონომია თუ თავად ინსტიტუციის ფუნქციის ლოგიკა უგულებელყოფს ძლიერ მორალურ აქტიორს, რომელიც ფუნქციონალურ-ეფექტიანი მიზნის რაციონალიტეტის მიღმა, ზნეობრივი ნორმირების გზით ცდილობს სწორედ ეთიკური სტანდარტების აღიარებასა და მისი მასშტაბების საყოველთაო დამკვიდრებას. ამიტომ ყოველი რელიგიური ეთიკა მზარდ სოციალურ დიფერენცირებასთან მიმართებით წინააღმდეგობაში მოდის საკითხთან, თუ როგორ უნდა იქნეს მიღწეული ეთიკური ნორმატიულობა ავტონომიურად შედგენილი სუბსისტემის ფარგლებში. საერთოდ, რამდენად შეუძლია რელიგიურ ეთიკებს, რომ ჯეროვანი პასუხი გასცეს სოციალური დიფერენცირების ფენომენს? რამდენად შეუძლიათ მათ სუბსისტემური ავტონომიების აღიარება და, იდეალური, უკეთესი ადამიანისაკენ  შიშველი მოწოდებისა და ზნეობრივ ვალდებულებათა მოთხოვნებისაგან განსხვავებით ეთიკური ნორმატიულობის იმგვარად მიღწევა, რომ ისინი თავსებადი იყოს ეკონომიკური პროცესების საკუთარ ლოგიკასთან? ეს საკითხები განსაკუთრებით რელევანტურია ბაზრის ინსტიტუციასთან მიმართებით, რომელიც მძაფრი ინტერესთა კონფლიქტებითა და ელემენტარული ანტაგონიზმებით ხასიათდება. „სადაც ბაზარი სრული ავტონომიურობით არის წარმოდგენილი, ის ცნობს მხოლოდ საქმის ავტორიტეტს, პიროვნების ავტორიტეტის, ძმობის და პატივისცემის ვალდებულებათა, საზოგადოებებში მიღებულ ადამიანურ ურთიერთობათა მიღმა“ [5]. ბაზარზე, სადაც საქონელგაცვლასა და კაპიტალის აკუმულაციას აქვს ადგილი, ბაზრის პროცესების საწინააღმდეგო ეთიკურ ვალდებულებათა გამოყენების ყოველი მცდელობა აღიქმება როგორც მხოლოდ დისფუნქციური, ბაზრის თავისუფლების შეზღუდვისა და მასზე  უარყოფითი გავლენის მომხდენი კაპიტალისტური მიზნის რაციონალიტეტის პირობებში. ამიტომ, მასთან მიმართებით საჭიროა იმ მარტივი ჭეშმარიტების მიღება, რომ ბაზარი წარმოადგენს „პრაქტიკული ცხოვრების უპიროვნო ურთიერთობას, სადაც ადამიანებს ერთმანეთთან კავშირების დამყარება შეუძლიათ“ [Weber, 1985:382]. როგორ უნდა იქნეს გამოყენებული ეთიკური ნორმები ამგვარ მკაცრ პირობებში?  შეუძლია თუ არა რელიგიური ეთიკა ფლობდეს ეკონომიკურად რელევანტურ მსაზღვრელ ძალას მხოლოდ მაშინ, როცა ის რელიგიის ფუნდამენტალისტური პოლიტიზებითა თუ მემკვიდრეობით მიღებული საზოგადოების საერთო-სოციალური ნორმირებისა და ინტეგრაციის პრეტენზიების განხორციელებით, კაპიტალისტური მიზნის რაციონალიტეტის (შემდგომი) წინსვლის წინააღმდეგ იმუნიზირდება? 

დასკვნა 

მიუხედავად იმისა, რომ რელიგიათმცოდნეებსა და ეკონომიკის/ბიზნესის ეთიკოსებს არ ძალუძთ ამ დავის გადაჭრა, მათ მაინც შეუძლიათ წამოაყენონ ჰიპოთეზა კაცობრიობის მაღალდიფერენცირებულ რელიგიურ სამყაროსთან მიმართებით: კულტურულ-სამეცნიერო მიმართულებით ინფორმირებული რელიგიის კვლევის პერსპექტივაში, რელიგიისა და კულტურის კვლევა მეტყველებს იმ სავარაუდო ნიშნებზე, რომ ტექნიკური და ეკონომიკური კონვერგენციის პროცესები ასევე მუდამ იქნება კუტურული დიფერენცირების ახალი ძვრების თანამდევი. ეკონომიკური მიზნის რაციონალიტეტის გაძლიერებული განხორციელება რელიგიურად მოტივირებული და არტიკულირებული საპირისპირო რეაქციებით, ყოველთვის წინააღმდეგობრივად უკავშირდება ადამიანის მოსალოდნელ ფართო ფუნქციონალიზაციას. ბაზრის რაციონალიტეტისა და მკაცრი კონკურენციის ექსპანსიის კვალდაკვალ, ბაზრის საზღვრები სულ უფრო და უფრო ცნობილი ხდება. ამასთან, გლობალიზაციის პროცესების მზარდი აჩქარება  საცნაურს ხდის ყველა იმ რელიგიური საზოგადოების ძალას, რომლებიც მოითხოვენ როგორც ტრანსნაციონალური სტრუქტურების მშენებლობა-განვითარებასთან მიმართებით გარკვეულ რეგულირება-ნორმირებას, ისე ბაზრის დინამიკის შეზღუდვა-რეგლამენტირებას. ახალმა დებატებმა ე. წ. „new institutionalism“-ის შესახებ ეკონომიკაში დამაჯერებლად გამოაჩინა ის, რომ მსგავსი წესები და წესრიგის სტრუქტურები თითქოსდა არა თავისთავად, წმინდად ბაზრის საკუთარი დინამიკიდან იწარმოება, არამედ ეკონომიკური პროცესების ეფექტურობისთვის საჭიროებს ტრანსსაზღვრითი პოლიტიკური კონსენსუსის ფორმირებას, ბაზრებისა და ინსტიტუციების უსაფრთხო ფუნქციონირების უზრუნველსაყოფად ითხოვს წესების დადგენას შესაძლო კონფლიქტების მშვიდობიანი გადაჭრისთვის. 

რეზიუმე

რელიგიები წარმოადგენს ახსნად სისტემებს შეუდარებლად მაღალი საყოველთაო მოთხოვნით, რომლებიც ეხება „სრული“ ჭეშმარიტების საკითხს. ამიტომ არის თითოეული რელიგიური ეთიკა იმანენტური, რათა წამოაყენოს პრეტენზია „მთელ ადამიანზე“ და მოახდინოს ადამიანურ ქმედებათა ყველა სფეროს ფორმირება, მათ შორის - ეკონომიკაში.

დასავლეთში, მეოცე საუკუნის ბოლოს, ასევე ეკონომიკურ მეცნიერებაში ჩნდება კულტურულ-თეორიული თემატიკა, სადაც მსჯელობის საგანია ეკონომიკურ ქმედებათა საკითხები მენტალურ თუ კოგნიტურ წინაპირობათა შესახებ.„cognitive maps“ და „belief systems“ მართავენ ინდივიდთა და კოლექტიურ აქტიორთა აღქმად სტრუქტურებს და განსაზღვრავენ სინამდვილის მათ წარმოდგენებს, რომლებიც მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ ეკონომიკურ აქტიორთა მიერ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. მსგავსი კულტურული წანამძღვრებით შეპირობებული „რაციონალური არჩევანის მოდელი“ ეკონომიკურ პროცესებში ავლენს გარკვეულ დასაზღვრულობას.

კულტურული ასპექტებისკენ შემობრუნება ეკონომიკაში რელიგიათა ეკონომიკის ეთიკოსებს ყოველ ჯერზე ასევე მათი ინჰერენტული რევიზიისა და სწავლის შანსების რეკონსტრუირების ნებას რთავს.

რელიგიური ახსნადი სისტემები ინდივიდებსა თუ ჯგუფებს სთავაზობს როგორც ამაღლებული სწავლისუნარიანობის შანსებს, ასევე მათ სიმბოლურ ენებში ადგილი აქვს სწავლის პათოლოგიების გამყარებას. ასე რომ, რელიგიური ახსნადი სისტემები ეკონომიკურად რელევანტურია სწორედ შემდეგ საკითხთან მიმართებით: როგორ უწყობენ ხელს ან ბლოკავენ ისინი საჭირო სწავლის მზაობას ბაზრებზე წარმატების მისაღწევად?

გლობალიზაციის ეპოქაში მნიშვნელოვანი მსჯელობის საგანს წარმოადგენს საკითხი ეკონომიკური რაციონალიტეტის მენტალურ წინაპირობათა და კულტურული საფუძვლების შესახებ, რადგან კაპიტალისტური მიზნის რაციონალიტეტს ძალუძს, ღრმა გრავირება მოახდინოს კულტურულად ძლიერ განსხვავებულ ინსტიტუციათა წესრიგზე. ესენია: ა) ანგლო-ამერიკული კაპიტალიზმი, ბ),,სოციალური საბაზრო ეკონომიკის“ ,,წმინდა მოდელი“ და გ) ე.წ. აზიური ,,crony capitalism“, რომელთა შორის განსხვავებულობა განისაზღვრება კულტურული (შესბამისად, რელიგიური) მენტალიტეტის კავშირით, ინსტიტუციების წესრიგითა და ბაზრით.

სოციალური დიფერენცირების პროცესებში და რელიგიათა შინაგანი პლურალიზებით ასევე იცვლება რელიგიური ეთიკის სისტემური ადგილი და ფუნქციათა ფორმები. აქედან ისმება კითხვა: როგორ შეუძლიათ რელიგიურ ეთიკებს, ჯეროვანი პასუხი გასცენ სოციალური დიფერენცირების ფენომენს? დ, რაც ძალზედ მნიშვნელოვანია, როგორ ძალუძთ მათ ავტონომიურად შედგენილი სუბსისტემის ფარგლებში ეთიკური ნორმატიულობის ეკონომიკური პროცესების ლოგიკასთან თავსებადობის მიღწევა? ეს განსაკუთრებით რელევანტურია ბაზრის ინსტიტუციასთან მიმართებით, რომელიც მძაფრი ინტერესთა კონფლიქტებითა და ელემენტარული ანტაგონიზმებით ხასიათდება.

ეკონომიკაში რელიგიის როლის განსაზღვრისათვის მნიშვნელვანი ხდება რელიგიური ეთიკის ეკონომიკურად რელევანტური მსაზღვრელი ძალის არსებობის საკითხი, დაკავშირებული ტრანსსაზღვრითი პოლიტიკური კონსენსუსის ფორმირებასთან და ახლი წესების დადგენასთან ეკონომიკური პროცესების ეფექტურობისა და შესაძლო კონფლიქტების მშვიდობიანი გადაჭრისთვის.

გამოყენებული ლიტერატურა 

1. McCloskey D. M., 1994. Knowledge and Persuasion in Economics. Cambridge.,   Siegenthaler H., 1993. Regelvertrauen, Prosperität und Krisen. Die Ungleichmässigkeit wirtschaftlicher und sozialer Entwickung als Ergebnis individuellen Handelns und sozialen Lernens., Tübingen.,  Siegenthaler H., 1995. Wege zum Wohlstand: Das Beispiel der USA, der Schweiz und Brasiliens., Fischer, W. G. (Hrsg.): Lebenstandard und Wirtschaftssysteme, Frankfurt/Main.

 2. Vanberg V., Buchanan J. M., 1989. Interests and theories in constitutional choice. ჟ.: Journal of Theoretical Politics,  № 1, United States, Sage, გვ. 49-65

3.Weber, M., 1904, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus(Das Problem).ჟ.: “Archiv für Sozialwissenschaften und Sozialpolitik’’., ტ.20, №1., გვ.1-54; Weber, M., 1905, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus(Die Berufsethik des asketischen Protestantismus). ჟ.: “Archiv für Sozialwissenschaften und Sozialpolitik’’., ტ. 21, №1., გვ.1-110

4.Kepel, G., 1994. Die Rache Gottes. Radikale Moslems, Christen und Juden auf dem Vormarsch., 3 Auflage, München.

5.Weber, M., 1985. Wirtschaft und Gesellschaft, Grundriss der verstehenden Soziologie, 5 Auflage, Tübingen, ,,Mohr‘‘, გვ. 383